Piotr Sawickij i narodziny eurazjatyzmu

Leonid Sawin

Piotr Nikołajewicz Sawickij (1895-1968) — jeden z twórców koncepcji eurazjatyzmu.

28 maja przypada 130. rocznica urodzin wyjątkowego rosyjskiego myśliciela i naukowca.

Piotr Nikołajewicz Sawickij urodził się 28 maja 1895 roku w rodzinie radcy stanu, przywódcy szlachty guberni czernihowskiej (prowincji). Wiadomo, że uczył się w gimnazjach w miastach Czernihów i Homel, chociaż ich majątek rodzinny znajdował się w powiecie kroleweckim (obecnie obwód sumski na Ukrainie). Od dzieciństwa Piotr Sawickij interesował się prawosławną architekturą i nawet przygotował monografię na ten temat, ale cały nakład już wydrukowanej książki spłonął (wojna domowa już się wtedy rozpoczęła). Wyższe wykształcenie zdobył w Petersburgu, gdzie został ekonomistą i geografem. Ponadto był poliglotą i znał języki europejskie. Prawdopodobnie z tego powodu Piotr Sawickij został wysłany do rosyjskiej misji dyplomatycznej w Norwegii w dość młodym wieku. Podczas wojny domowej Sawickij pracował w biurze Piotra Struwego, pełniąc w istocie funkcję sekretarza ministra spraw zagranicznych rządu przeciwstawiającego się bolszewikom. Z tego powodu regularnie podróżował do Europy na wszelkiego rodzaju negocjacje, gdzie spotykał się ze znanymi politykami i już wtedy zdał sobie sprawę, jakie rzeczywiste interesy mają sojusznicy Ententy w stosunku do Rosji. Emigracja rodziny Sawickich rozpoczęła się w Konstantynopolu, ale stamtąd wkrótce przeniósł się on do Sofii, gdzie założył ruch eurazjatycki wraz z Nikołajem Trubieckoj, Gieorgijem Fłorowskim, Piotrem Suwczyńskim i A. Lievenem. Po pewnym czasie przeniósł się do Pragi, gdzie pełnił funkcję dyrektora Gimnazjum Rosyjskiego.

Jeśli retrospektywnie ocenimy działalność Piotra Sawickiego na tym polu, to stanie się oczywiste, że był on jednym z liderów (a po 1929 r. jedynym) ruchu eurazjatyckiego. Chociaż Nikołaj Trubieckoj był najstarszy w tej grupie i miał już osiągnięcia w nauce, to według jego osobistego wyznania, eurazjatyzm był dla niego nieco uciążliwy i wolał pogrążać się w badaniach filologicznych, jednak regularnie przygotowywał publikacje do czasopism eurazjatyckich.

A ponieważ Piotr Sawickij z wykształcenia był również geografem, to on rozwinął główne koncepcje geopolityczne (był pierwszym, który użył terminu „geopolityka” wśród rosyjskich autorów). Choć modele teoretyczne i filozoficzne wszystkich uczestników eurazjatyzmu, w tym kadr, które dołączyły do ​​nich później (a były to znane postaci, takie jak historyk i filozof Lew Karsawin, prawnik Nikołaj Aleksiejew i inni), organicznie się nakładały.

Sawickij podkreślił, że Rosja jest państwem wyjątkowym. Będąc nie-Europą i nie-Azją, ale jednocześnie geograficznie położoną zarówno w Europie, jak i Azji, zajmuje środkową, centralną pozycję na kontynencie. Ta wyjątkowa lokalizacja na kontynencie jest podstawą tożsamości Rosji-Eurazji. Sawickij twierdzi, że „zamiast zwykłych dwóch na lądzie „Starego Świata”, wyróżniamy trzy kontynenty: Europę, Eurazję i Azję... Granice Eurazji nie mogą być ustalone na żadnej niewątpliwej podstawie…”.

Na kontynencie Eurazji wyróżnia trzy obszary geograficzne:

- obszar środkowy, czyli właściwą Eurazję;

- peryferyjny świat azjatycki (obejmujący Chiny, Indie i Iran);

oraz

- peryferyjny świat europejski graniczący z Eurazją mniej więcej wzdłuż linii rzek Niemen–Bug Zachodni–San–Delta Dunaju.

Zgodnie z tymi definicjami, jego koncepcja Kontynentu-Oceanu odzwierciedla miejsce Rosji w światowej gospodarce i dziedzictwo mongolskich nomadów, którzy położyli podwaliny rosyjskiej państwowości. W szeregu swoich artykułów rozwinął również koncepcję „miejsca rozwoju” jako szczególnej kategorii dynamicznego rozwoju ludu i państwa w środowisku geograficznym i kulturowym. Napisał: „Rosja-Eurazja jest >>miejscem rozwoju<<, które jest jednocześnie krajobrazem geograficznym, etnicznym, ekonomicznym, historycznym itp.”.

„Miejsce rozwoju”, według Sawickiego, ucieleśnia połączenie środowiska społeczno-historycznego i jego terytorium w jedną całość. To powiedziawszy, step jest czynnikiem jednoczącym dla Eurazji, dzięki któremu ludy historyczne mogły szybko przemieszczać się z rozległych obszarów Syberii na Półwysep Bałkański. Sawickij dostrzega również możliwość postawienia znaku równości między „miejscem rozwoju” a koncepcją „typów kulturowo-historycznych” Nikołaja Danilewskiego. Innymi słowy, mówił on w rzeczywistości o Rosji jako cywilizacji, która jest obecnie akceptowana na poziomie dokumentów doktrynalnych.

Jeśli chodzi o ideologię samego eurazjatyzmu, w swojej publikacji z 1922 r. „Dwa światy” Piotr Sawickij zauważył, że „eurazjatyzm sprowadza się do pragnienia zrealizowania i zrozumienia trwającego i dokonanego wyjścia Rosji z ram nowoczesnej kultury europejskiej”. Podstawowe stanowisko alternatywne było takie, że według słów Sawickiego „eurazjaci zapewniają nowe geograficzne i historyczne zrozumienie Rosji i całego świata, który nazywają rosyjskim lub >>eurazjatyckim<<”. Sawickij zauważył również, że „eurazjatyzm nie jest tylko systemem historiozoficznych lub innych teoretycznych osądów. Dąży do połączenia myśli z działaniem i, w granicach swoich możliwości, doprowadzenia do ustanowienia, wraz z systemem poglądów teoretycznych, pewnej metodologii działania”.

Wiadomo, że eurazjaci zauważyli znaczenie czynnika duchowego w życiu narodów, a przede wszystkim Rosji. Już w pierwszym zbiorze esejów „Wyjście na Wschód” (1921) Piotr Sawickij zwrócił uwagę, że „Rosja jest prawdziwie krajem prawosławno-muzułmańskim, prawosławno-buddyjskim”. W definicji eurazjatyzmu z 1927 r. powiedziano, że „masy Rosjan-eurazjatów nie wyobrażają sobie życia bez idei Boga. Do tej idei kierują się motywy dobroci i moralności”. Ponadto utrzymuje się, że „konieczne jest, aby władze państwowe traktowały życzliwie i propagowały każdą wiarę wyznawaną przez ludy Rosji i Eurazji, zdając sobie sprawę, że tylko wiara może służyć jako podstawa stosunków społecznych przepojonych duchem miłości i niezachwianego szacunku dla godności człowieka”. A pierwszy akapit „Deklaracji eurazjatyzmu” z 1932 r. mówi: „Jako system światopoglądowy i życiowy, eurazjatyzm opiera się na religijnej podstawie. Prawosławni eurazjaci przywiązują najwyższą wagę do prawosławia w jego odwołaniu się do życia społecznego, jako sprawiedliwej zasady, na której zbudowane jest eurazjatyckie państwo pracy i wspólnej sprawy. Eurazjaci należący do innych wyznań Rosji, Eurazji, podchodzą do tych samych zadań z głębi swoich przekonań religijnych”.

Jednocześnie podkreślono wagę takiej polityki państwa, w której fundamenty duchowe będą organicznie powiązane z tradycjami kulturowymi i praktykami gospodarczymi.

W „Formułowaniu eurazjatyzmu” z 1927 r. napisano, że „polityka państwa w sferze gospodarczej powinna opierać się na pierwszym miejscu służby każdego obywatela na rzecz współobywateli i całego państwa narodowego (…). Eurazjaci uważają władzę demotyczną, opartą na szerokich masach ludzi pracy, za jedyną możliwą władzę, a ustrój radziecki za jedyny możliwy ustrój Rosji–Eurazji (…)”. W listopadzie 1936 r. w innej rezolucji stwierdzono, że „czynnikiem sprzyjającym ugruntowaniu poglądów eurazjatyckich na ziemi radzieckiej jest rosnąca w ZSRR potrzeba pogodzenia rewolucji z tradycją. W dziedzinie poglądów historycznych kroki w kierunku takiego pojednania zostały już podjęte. Eurazjatyzm, który od dawna stawia sobie takie pojednanie za cel, jest w pełni świadomy znaczenia tych kroków (…). Idea eurazjatycka jako orientacja na tożsamość >>szczególnego świata>> Rosji–Eurazji, w całości swoich tradycji i zadań, jest w stanie zapłodnić każdą gałąź pracy kulturalnej, tchnąć w nią nowe życie. Ani krótkotrwały >>europeizm<< ani wyczerpany komunizm nie są w stanie spełnić tej roli. Tylko eurazjatyzm jako nowe, niespotykane dotąd rozumienie całego otaczającego świata i roli Rosji–Eurazji w nim może przyczynić się do stworzenia pewnego rodzaju pełnowartościowej sztuki i nauki ludów eurazjatyckich“.

Powiedziano również, że „eurazjaci uważają za konieczne rozszerzenie praw autonomii na ludy i grupy, które są specyficzne pod względem codziennym i historycznym (…). To kultura rosyjska, uzupełniona elementami kultur innych, eurazjatyckich ludów, powinna stać się podstawą ponadnarodowej (eurazjatyckiej) kultury, która służyłaby potrzebom wszystkich ludów Rosji–Eurazji, nie ograniczając ich tożsamości narodowych (…). Eurazjaci są zwolennikami szerokiej, państwowej regulacji i kontroli życia gospodarczego, a także zwolennikami przejęcia przez państwo podstawowych funkcji gospodarczych”.

Jak widać, czas pokazał słuszność tych postanowień. Mimo że rosyjska konstytucja rozdziela państwo i religię, Kościół prawosławny, a także podobne administracje innych wyznań, odgrywają obecnie ważną rolę w życiu kraju i ludzi.

Po jego aresztowaniu w 1945 roku przez władze radzieckie Piotr Sawickij został skazany na 10 lat więzienia, które odbył w obozach. Po zwolnieniu wrócił do Pragi. Korespondował z Lwem (Leo) Gumilowem, który uważał Sawickiego za swojego mentora i kontynuował rozwijanie jego idei dotyczących cyklów i rytmów historycznych. Wpływ Piotra Sawickiego można prześledzić w szczególności w artykule Gumilowa „Początki rytmu kultury koczowniczej Azji Środkowej (doświadczenie syntezy historycznej i geograficznej)” z 1966 roku, gdzie idee z prac „Wzrost” i „Depresja” w „Rosyjskiej historii starożytnej” i „Rytmach stulecia mongolskiego”, opublikowanych przez Sawickiego odpowiednio w 1935 i 1937 roku, są prezentowane w nieznacznie zmodyfikowanej formie.

Gumilow wyznał, że uważnie studiował dzieła eurazjatyckiej szkoły klasycznej i zgadzał się z głównymi historycznymi i metodologicznymi wnioskami. Uzupełniał jednak i rozwijał eurazjatycki system naukowy, wprowadzając do niego nowe elementy.

Choć w życiu Piotra Sawickiego było wiele tragicznych momentów – migracja z ojczyzny do Europy, życie pod okupacją nazistowską, aresztowanie i praca w obozie drwali w obozach mordowskich, zawsze był optymistycznie nastawiony do przyszłości odrębnej Rosji. Na przykład w liście napisanym we wrześniu 1959 r. do Gieorgija Wernadskiego, który wówczas mieszkał w Stanach Zjednoczonych, Piotr Sawickij z przyjemnością podkreślił, że „nie doszło do prawdziwej >>europeizacji<< Rosji. Świat eurazjatycki pozostał światem eurazjatyckim i podąża własną drogą. Możliwe, że >>eurazjatyzacja<< (>>rusyfikacja<<) Zachodu w pewnym momencie okaże się głębsza, niż poprzednia >>europeizacja<< Rosji. Jednakowoż to oczywiście kwestia przyszłości”.

Piotr Sawickij uważał, że ważne jest badanie Rosji we wszystkich jej przejawach. Ukuł również termin „rosjoznawstwo” (россиеведение) i napisał, że „obok geopolityki możliwe i konieczne jest stworzenie geoekonomicznej, geoetnograficznej, geoarcheologicznej i geolingwistycznej doktryny Rosji–Eurazji. A wszystkie z nich można i należy połączyć w jeden >>system obrazowy<<. To jeden z aspektów syntezy historycznej i geograficznej, do której wzywają nasze czasy (…). Każda publikacja eurazjatycka jest wynikiem współpracy przedstawicieli różnych dziedzin w rozwiązywaniu konkretnego problemu (…). Każde zjawisko w Rosji–Eurazji powinno zostać włączone do ogólnego systemu zjawisk eurazjatyckich. Jednakowoż nie możemy się do tego ograniczać. Rosyjska nauka musi zyskać horyzonty światowe”.

Głęboki patriotyzm, niezwykłe myślenie i poczucie planetarnej skali to cechy, które były wrodzone Piotrowi Nikołajewiczowi Sawickiemu i stanowią również kryteria samej doktryny eurazjatyckiej.

Tłum.: KK

Oryginał w języku angielskim: https://orientalreview.su/2025/05/28/peter-savitsky-and-the-birth-of-eurasianism/